In een grenzeloos niets is alles met alles verbonden

Het grenzeloze boezemt ons angst in. Op zoek naar vastigheid in onze voortdurend veranderende werkelijkheid waarin alles onophoudelijk stroomt, verzetten wij ons tegen de gedachte dat de grond onder onze voeten zou kunnen verdwijnen. Want we willen door iets geschraagd worden, ergens bij horen.

Tekst Rolf Wennekes

Toen Marco van Basten in 1988 een achterover tuimelende Russische doelman met zijn fabuleuze volley verschalkte, sprong ik ontbrand in geëxalteerd enthousiasme op van de bank, alsof ik zelf lid van ‘Oranje’ was. Tot ik ontdekte dat voetbal een van de sterkste identiteitsscheppers is – naast de vaderlandse driekleur, ons koningshuis, onze roemruchte historie op kunstzinnig en waterbouwkundig gebied enzovoort. En een eeuwenlange staatsrechtelijke geschiedenis vormt het sluitstuk in mijn identiteit en, niet op de laatste plaats, landsgrenzen. Alles tezamen maakt mij dat tot Nederlander.

Maar hoe arbitrair is deze vaststelling als ik haar tegen het licht van de geschiedenis houd. Dan komt de aap der relativiteit al gauw uit de mouw. Van volksstam met lieden die door geografische nabijheid en gemeenschappelijke uitdagingen aaneen worden gesmeed en een gemeenschappelijke identiteit door gedeelde tradities, mythen en verhalen hebben, bestuurlijke structuren ontwikkelen, via landjepik hun gebied uitbreiden of door naburig landjepik veroverd territorium verliezen, vervolgens politiek zich organiseren en zich nationaal bewust worden als moderne natie… dat is een proces van eeuwen waarbij de geopolitiek zich van geoculturele grenzen niks aantrekt.

Inmiddels vraag ik mij af of dergelijke identiteit scheppende factoren eigenlijk niet onder de noemer ‘fictie’ geplaatst moeten worden. Wordt niet met iedere historische fictielaag mijn identiteit steeds onontkoombaarder, tot ze als een verstart blok beton, werkelijkheid veinzend, voor mij staat, als een eik, iets werkelijks, terwijl ik me mijn identiteit heb laten aanpraten, door mijn ouders, opvoeders, de tijdgeest, door de media en door de maatschappelijke consensus?

Als ik mij de moeder aller existentiële vragen stel – ‘Wie ben ik?’ – kom ik niet veel verder dan dat ik het resultaat van myriaden spermatozoïden en ontelbare ova ben, die mij zijn voorgegaan. Met verbazing constateer ik dat ik er ben! Want wat had er op weg naar mij niet allemaal mis kunnen gaan. Als wijnrank met intelligente voelsprieten hebben de talloze generaties vóór mij vanuit een voortstuwend oerinstinct evenwel altijd wel ergens houvast gevonden in het evolutionaire proces, dwars tegen volksverhuizingen, oorlogen, natuurcatastrofes, epi- en pandemieën in. Als je het al een waardering kan meegeven, is het leven niet absurd. Het leven is toeval! Maar wel één dat je met de tien vingers van je beide handen moet aangrijpen, ook al kom je nooit achter wie je in wezen bent, omdat je je in een voortdurende herbouwing bevindt, niet alleen fysiek maar ook mentaal.

Sinds Sartre weten wij dat existentie (ontstaan) aan essentie (wezen) voorafgaat. Maar met het diepzinnige concept van shunyata was J.P. – ondanks l’être et le néant – niet bekend: alles wat ontstaat, ontstaat in onderlinge afhankelijkheid (Sanskriet: pratitya-samutpada) en aangezien er helemaal niets is, dat niet afhankelijk bestaat, is er helemaal niets, dat niet leeg is. De filosofische stelregel van het ‘ontstaan in afhankelijkheid’ stamt van Nargarjuna en vormt het kernbegrip van de leerschool van de Middenweg (Madhyamaka) evenals van de prajñaparamita: Alle verschijnselen en wezens zijn leeg en omdat verschijnselen leeg zijn van inherente eigenschappen, worden ze geboren noch vernietigd, zijn ze zuiver noch onzuiver, komen noch gaan ze. Omdat alle wezens onderling bestaan, zijn we niet werkelijk gescheiden van elkaar. De gedachte van ontstaan in afhankelijkheid brengt dus het inzicht met zich mee dat alles met elkaar verbonden is: binnen is buiten en vice versa. Dit wérkelijk beseffen, betekent verlichting en bevrijding van lijden. Dat shunyata de westerling die het liefst in hokjes denkt de stuipen op het lijf jaagt, is, gezien deze bevrijdende uitkomst dus eerder een ijdele, desniettemin storende gedachteruis. Trouwens: is, bovendien, de kwantummechanica die de klassieke mechanica aflost omdat zij het gedag en de waarneming van materie en energie niet langer kan voorspellen casu quo verklaren, niet ongeveer op dezelfde leest geschoeid als pratitya-samutpada uit de tweede eeuw van onze jaartelling?

Bouwen aan je identiteit betekent bouwen aan een fictie, aan lijden, en hoe sterker en grover je eraan bouwt, hoe groter het lijden. Denkt, wie in identiteiten denkt, niet ook inherent dualistisch? Ik en de ander? Wij-zij? Oranje en haar Angstgegner? En wie, tenslotte, zijn volstrekt fictieve culturele en politieke identiteit etaleert, die polariseert, verdeelt, schept chaos en uiteindelijk onnoemlijk groot verdriet en lijden. Flood the zone with shit, tot de zogenaamde alternatieve waarheden omslaan in blanke leugens, onder de handen van meesterpolariseerders Poetin en Netanyahu. Dat zal ze evenwel een zorg zijn, want hun slachtoffers lijden en sterven anoniem, vermorzeld onder het betonpuin van instortende gebouwen – en heel ver van hun bed.

Wat deze en alle overige populisten van onze dagen in hun oren zouden moeten knopen is de derde spraak van dharmachakra, volmaakte spraak (Sanskriet: samyag-vāc). Die gaat over communicatie in elke vorm, inclusief gebaren, ritmes, kleuren, vormen, geluiden en andere uitdrukkingsvormen. Daartoe bekwamen wij ons in gepast en op het juiste moment communiceren, waarheidsgetrouw, beleefd en fatsoenlijk en vanuit een liefdevolle houding. Ordelijk en precies spreken vermijdt leugens, ontkenningen, beledigingen en roddel.

Waar polarisatie op basis van de aanscherping van volstrekt fictieve wij-zij-identiteiten toe kan leiden, is in de Weimar Republiek ruimschoots en overtuigend aangetoond. Iedere politicus die, in plaats van bruggen te bouwen polariseert – van Trump, tot Wilders en Erdoğan – moet weten dat z/hij uiteindelijk met vuur, met mensenlevens speelt.

‘De democratie is de voorlopig laatste fase in een lange reeks, waarlangs de mens zich ontwikkelde van egocentrisch en alleen voor het eigen leven vechtend natuurwezen tot een, dat zich vrijwillig onderschikt aan de eisen van een geordende samenleving’, schreef A.M. de Jong in 1939, drie jaar voordat hij door Nederlandse SS’ers om het leven werd gebracht.

Hoe groter het aantal onmondige burgers in een samenleving hoe groter het draagvlak voor cynische heersersnaturen, die het volk verachten, de democratie steeds weer ondermijnen en van binnenuit uithollen en geloven in het recht van de sterkste. Deze autocraten willen heersen, niet dienen. Zij zijn in de meeste gevallen de voorlopers van fascisme – steevast een tijdelijke, in bloedige Apocalyps uitmondende wanstaltigheid totdat beschaving zich herwint.

De glorieuze eeuwige knoop (shrivatsa)

Een weerbare democratie bestaat uit mondige burgers, die fundamenteel vrij zijn, zich verzetten tegen elke egomaniakale kudde-identiteit van me first en nepnieuws en elke vorm van propaganda te allen tijde doorzien. Net zo bestaat een barmhartige samenleving uit mensen met empathisch vermogen, die vriendelijk tegenover zichzelf zijn en vriendschap (maitri) met zichzelf hebben gesloten, als voorwaarde en startpunt voor het ontwikkelen van mededogen (karuna) voor anderen. Niets bestaat uit zichzelf waarom alles en iedereen met al het andere verbonden is.

In het boeddhisme representeert de glorieuze knoop (shrivatsa) met zijn lus zonder begin of einde de onderlinge verbondenheid van alle dingen. Vergelijk het met een stoel die je, door één poot vast te pakken, naar je toetrekt: de drie overige volgen onvermijdelijk.

 Over de auteur Rolf Wennekes (Nijmegen 1951) is schrijver en publicist. Hij studeerde aan de universiteiten van Bonn en Leiden, waar hij in 1987 summa cum laude afstudeerde in de letterkunde. Van zijn hand zijn o.a. Tussen wetenschap en mystiek – TM, een fictie van verlichting (1987), In de ban van de goeroe – De zoete verleiding van Transcendente Meditatie (2022) en Onder de Zwarte Zon – De verleiding van de nazi-mystiek (2024). Thans werkt hij aan Aziatische filosofie en spiritualiteit – Een hedendaags handboek over boeddhisme en hindoeïsme.

Dit is een automatisch geplaatst bericht via ActivityPub.

Vrijdag Zindag  – Definitie-impasse

Wanneer is er sprake van racisme, fascisme, genocide?

Wanneer mag je iemand fascist of racist noemen? Of wanneer is er voldoende reden om te zeggen dat een staat genocide pleegt? Voor de hand liggend antwoord: hangt af van de definitie. Inderdaad, maar daar zit nu net het probleem.

Impasse

Dat er over de begrippen fascisme, racisme en genocide veel discussie is, geeft al aan dat mensen ijverige betekenisgevers zijn. Bovendien wegen belangen mee. Het basisidee is weliswaar dat de definitie in het gezaghebbende woordenboek of in het wetboek maatgevend is. Maar dat betekent niet dat de discussie dan voorbij is.

Voor de persoon of de regering die dat ene etiket liever niet opgeplakt krijgt, is tegenspraak een noodzaak. Men hanteert een particuliere versie van het omstreden begrip, eventueel met steun van een ingehuurde deskundige. Uiteraard zorgt de eigen variant voor vrijspraak. De daarop volgende discussie levert een vracht aan definities op, eentje per politieke bubbel. Er ontstaat een definitie-impasse.

Grensgevallen

Dat er twijfelgevallen zijn, maken spraakmakers duidelijk die een dubieuze uitlating beginnen met de verzekering ‘ik ben geen racist / fascist hoor, maar ik vind wel dat…’. Zo iemand sluit vaak af met de retorische vraag ‘Mag ik dat zeggen?’, als een erkenning dat het standpunt afwijkt en dus permissie nodig heeft, maar gezegd mag of zelfs moet worden. Een bijsluiter met een definitie ontbreekt meestal.

De definitie-impasse ontstaat ook doordat de beschuldigde gebruik maakt van het feit dat de eigen positie zelden gehoorzaamt aan de totale set kenmerken die hoort bij de definitie die de tegenpartij hanteert. Er ontbreekt bijvoorbeeld één kenmerk uit die definitie, zoals bij genocide de expliciete bedoeling of het aantal slachtoffers. Valt die casus dan nog onder dat begrip? Op die manier lukt het mensen en staten zich vrij te pleiten van fascisme, racisme en genocide.

Familiegelijkenis

De filosoof Ludwig Wittgenstein (1889-1951) bedacht een uitweg uit de definitie-impasse. Hij populariseerde het al langer circulerende begrip ‘familiegelijkenis’. Zoals kinderen uit eenzelfde gezin op elkaar kunnen lijken en toch duidelijk verschillen, zo zit het ook met concrete voorbeelden die per definitie onder één begrip worden gesorteerd. Voor het definiëren betekent dit dat je uit meer voorbeelden een lijstje met kenmerken destilleert, maar die hoeven niet allemaal in elk voorbeeld voor te komen. Niettemin is er sprake van frappante gelijkenis. Als niet alle kenmerken in een concreet geval hoeven voor te komen, vallen grensgevallen ook onder een begrip en worden die toch meegenomen.

Winst

Ogenschijnlijk maakt het idee van de familiegelijkenis de discussie complexer, want bij elk begrip hoort het voorbehoud dat er een rand mee komt van grensgevallen. De winst is dat de discussie over een term in een ruimer kader komt te staan. Iedereen die een definitie hanteert moet gezien worden als slechts één van de vele betekenisgevers. Verdedigend definiëren door dat ene compromitterende kenmerk van de eigen situatie buiten de definitie te houden, is dan niet meer mogelijk. De discussie is nooit af. Bovendien draagt de actualiteit steeds nieuwe voorbeelden aan. Zijn Poetin en Trump fascisten? Is Faber racist? Pleegt Israël genocide?

Kernwaarden

Wittgenstein helpt ons op weg naar een betere wereld. Het idee van de familiegelijkenis maakt ons alert, vooral als kernwaarden in het geding zijn, zoals bij fascisme, racisme en genocide. Het is niet nodig dat een situatie eerst alle kenmerken moet vertonen voordat alarm geslagen wordt. Ook al lijkt de discussie eindeloos, de onderliggende waarden zijn doorslaggevend. Schending van waarden als medemenselijkheid en mededogen kan al vroeg gesignaleerd worden. Dan kan altijd nog gekeken worden, door een rechter of in grondig onderzoek, of een beschuldiging terecht is. Maar veel ellende kan worden voorkomen.

Definities oefenen

Autocratie, terrorisme, gender, migrant, elite, vervuiling, crisis.

Dit is een automatisch geplaatst bericht via ActivityPub.